Zaburzeniami zachowania nazywamy występowanie nieprawidłowych zachowań nieadekwatnych do wieku dziecka, będących niezgodnymi z oczekiwaniami społecznymi. Do tych zachowań zalicza się aspołeczność, występowanie agresji oraz buntowniczość.
Zaburzenie może zostać rozpoznane jeśli wzorzec zachowań utrzymuje się sześć miesięcy lub dłużej i nie jest jedynie wynikiem dziecięcej złośliwości czy młodzieńczego buntu.
Występowanie chociaż jednego z wymienionych zachowań, jeśli jest odpowiednio mocno wyrażone, jest wystarczające do rozpoznania tego zaburzenia. Do tych zachowań zalicza się:
- częste bójki, napady złości
- tyranizowanie i okrucieństwo wobec ludzi oraz zwierząt
- dewastacja otoczenia, podpalenia
- kradzieże
- częste kłamanie
- wagarowanie
- uciekanie z domu
- napady złości oraz brak posłuszeństwa
- Dziecko zachowujące się w sposób nieakceptowany społecznie może zostać ocenione jako chuligańskie
i źle wychowane, ale może być także potraktowane jako osoba z poważnymi zaburzeniami, które znajdują swe miejsce w klasyfikacji chorób i zaburzeń psychicznych.
Zaburzenia zachowania (CD - conduct disorder) stanowią złożony zespół problemów emocjonalnych oraz dotyczących ogólnego postępowania dzieci i młodzieży. Dziecko z CD ma poważne trudności
z opanowaniem i przestrzeganiem zasad moralnych oraz zachowaniem się w sposób akceptowany społecznie. Nie uznaje autorytetu dorosłych, nie respektuje podstawowych reguł życia społecznego, przejawia zachowanie agresywne, które zagraża zdrowiu fizycznemu innych osób, często niszczy przedmioty stanowiące jego własność, jak również należące do innych, okłamuje, kradnie, wychodzi
z domu i nie dociera do szkoły, zdarzają mu się także ucieczki w nieznane na okres dłuższy niż kilka godzin. Przez innych oceniane jest raczej jako chuligańskie, zbuntowane niż jako chore czy zaburzone umysłowo, choć na pewno wymagające pomocy.
Diagnoza
Zaburzenia zachowania są rozpoznawane w przypadku, gdy charakterystyczny dla dziecka wzorzec aspołecznego postępowania powtarza się wielokrotnie, wykazuje cechy stałości i dotyczy poważnego naruszania praw innych ludzi oraz łamania norm społeczno-etycznych. Ponadto trzy lub więcej specyficznych zachowań (z grup podanych niżej) było obserwowanych w ciągu ostatnich dwunastu miesięcy,
a przynajmniej jedno z aspołecznych zachowań wystąpiło w ciągu minionych sześciu miesięcy. Zaburzenia w zachowaniu dziecka wpływają niekorzystnie na jego funkcjonowanie w wielu dziedzinach życia, tj. w kontaktach interpersonalnych
z osobami znanymi i obcymi, osiągnięciach szkolnych i innych rodzajach aktywności.
Rodzaje zaburzeń zachowania
Według Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (1994), wśród zaburzeń zachowania można wyodrębnić kilka zróżnicowanych typów. W klasyfikacji DSM-IV występują zaburzenia zachowania wyróżnione ze względu na wiek ujawnienia się problemów oraz stopień nasilenia objawów.
- Typ dziecięcy - ten typ zaburzeń zachowania zostaje zapoczątkowany
w dzieciństwie i obejmuje zaburzenia ujawnione przed 10 rokiem życia dziecka. Dzieci z tym rodzajem zaburzeń zachowania to głównie chłopcy. Często ujawniają oni agresję fizyczną, wchodzą w konflikty z rówieśnikami, kończące się bójkami. Są aroganccy, nieposłuszni, ignorują zalecenia dorosłych, kłócą się z nauczycielem i rodzicami, obrażają ich. Używają wulgarnego słownictwa. Często tracą panowanie nad sobą, nawet z powodu bodźca o niewielkiej sile. Celowo wykonują czynności, które denerwują i rozdrażniają innych. Dzieci te ujawniają pełny zespół objawów zaburzonego zachowania przed wkroczeniem w okres dojrzewania. Jest wysoce prawdopodobne, iż zachowania te nasilą się w dalszych okresach rozwoju, mogą stać się podstawą osobowości antyspołecznej. - Typ adolescencyjny - ten typ zaburzeń zachowania zostaje zapoczątkowany
w okresie dojrzewania. Jest to zespół zachowań, które ujawniają się dopiero po 10 roku życia dziecka. Osoby te przejawiają znacznie rzadziej agresywne zachowania, niż to ma miejsce
w dziecięcym typie zaburzeń. Zwykle mają zadowalające relacje z rówieśnikami, a zaburzenia dotyczą głównie kradzieży, wagarów i łamania reguł społecznych. Występują one równie często u obu płci. - Łagodne zaburzenia zachowania - są rozpoznawane, gdy postępowanie dziecka czy młodego człowieka prowadzi do pomniejszego naruszenia prawa i nie powoduje silnego zagrożenia zdrowia
i życia innych osób. Jest jednak uciążliwe, odbiega od przyjętych norm i spełnia kryteria diagnostyczne, zawarte w DSM-IV. - Umiarkowane zaburzenia zachowania - to termin używany w odniesieniu do zaburzeń emocjonalnych i społecznych w znacznym stopniu groźnych dla otoczenia i stanowiących zagrożenie dla zdrowia fizycznego ludzi i zwierząt.
Nasilone zaburzenia zachowania - są rozpoznawane, gdy wszystkie kryteria diagnostyczne zawarte w DSM-IV są spełnione, a ich występowanie ze szczególnie dużą intensywnością i różnorodnością objawów z poszczególnych grup, jest obserwowane w postępowaniu dziecka czy młodego człowieka.
Dzieci z zaburzeniami zachowania wykazują wiele innych, towarzyszących zakłóceń rozwojowych, które mogą stanowić jedną z przyczyn CD. Do najczęściej wymienianych zaburzeń należy zespół nadaktywności psychoruchowej
z zaburzeniami uwagi (ADHD). Jednak nie wszystkie dzieci z tym zespołem wykazują zaburzenia zachowania w rozumieniu klinicznym.
Specjalistyczna pomoc
Psychologiczna opieka w przypadku zaburzeń zachowania powinna obejmować cały system, w którym wzrasta dziecko, a zatem rodzinę, szkołę oraz oczywiście osobę sprawiającą problemy wychowawcze. Podejście systemowe w połączeniu
z elementami terapii poznawczo-behawioralnej zawiera wiele rodzajów oddziaływań.
Terapia dziecka z zaburzeniami zachowania ukierunkowana jest na rozwój
i kształcenie podstawowych umiejętności psychospołecznych, zdolności do samokontroli oraz przyjaznych sposobów prowadzenia komunikacji. Ma na celu rozwijanie zachowań adaptacyjnych oraz opanowanie technik kontroli własnych emocji, a także umiejętności ich identyfikacji i świadomości ich źródeł. Interwencja rodzinna polega przede wszystkim na udzieleniu rodzicom wsparcia z powodu zakłóceń w funkcjonowaniu systemu, w którym dziecko z zaburzeniami zachowania często stanowi najsłabsze ogniwo. Pomoc rodzicom w rozwiązaniu ich osobistych problemów jest niejednokrotnie jednym z pierwszych zadań terapeutycznych. Ponadto w ramach terapii behawioralnej są oni wyposażani w wiedzę i umiejętności stosowania skutecznych metod wychowawczych, efektywnej komunikacji z dzieckiem oraz strategii negocjacyjnych, przydatnych w rozwiązywaniu wielu problemów.
Najczęstszym typem zaburzeń zachowania jakie diagnozuje psychiatra dziecięcy jest zaburzenie opozycyjno-buntownicze.
Charakterystyczne symptomy zaburzeń opozycyjno-buntowniczych:
- częste zmiany nastroju.
- skłonność do irytacji i złoszczenia się
- częste konflikty z dorosłymi
- odmowa spełnienia próśb osób dorosłych
- ciągłe kwestionowanie reguł postępowania określanych przez dorosłych
- oskarżanie innych o własne niepowodzenie
- niechęć do podejmowania współpracy z dorosłymi i rówieśnikami
- szorstkość w obyciu
- odrzucanie wszelkich autorytetów
- Najczęstszą przyczyną zaburzeń zachowania jest niekonsekwencja wychowawcza.
Pozostałe zaburzenia zachowania obejmują objawy zaburzenia opozycyjno buntowniczego, a ponadto wiele innych dyssocjalnych, agresywnych i buntowniczych zachowań, które łamią normy społeczne i powszechnie przyjęte reguły współżycia społecznego. Zalicza się do nich między innymi:
- notoryczne kłamstwa mające na celu uzyskanie korzyści lub uniknięcie konsekwencji
- bójki
- wagary
- zastraszanie
- pozostawanie poza domem przed 13 rokiem życia mimo zakazu opiekunów lub ucieczki na noc z domu
- znęcanie się nad innymi osobami lub zwierzętami
- kradzieże
- włamania
- wandalizm w tym podpalenia
Psychiatra dziecięcy oprócz obecności w/w zachowań u dziecka musi stwierdzić poziom funkcjonowania w grupie. Jest to istotny element diagnozy ze względu na rokowanie. Najgorzej rokują pacjenci, którzy zaburzenia zachowania prezentują
w grupie kolegów i dobrze w niej funkcjonują.
Psychiatra dziecięcy w ustaleniu diagnozy analizuje również dynamikę objawów. Zaburzenia zachowania, których podłożem są jedynie czynniki środowiskowe, w tym wychowawcze kształtują się powoli, często dopiero w wieku młodzieńczym i są rozumiane i częściowo akceptowane przez rodziców jako przejściowa faza dojrzewania. Zaburzenia zachowania mogą również towarzyszyć takim zaburzeniom rozwojowym jak autyzm dziecięcy, zespół Aspergera czy upośledzenie umysłowe.
Każde zaburzenia zachowania wymagają wnikliwej oceny psychiatry dziecięcego, ponieważ mogą wynikać z czynników środowiskowych, ale mogą być także manifestacją poważniejszych zaburzeń psychicznych. Rokowanie jest tym lepsze im szybciej podjęta zostaje terapia u psychologa dziecięcego i leczenie u psychiatry dziecięcego.
Karolina Konopka, psycholog
Bibliografia:
- Wikipedia, wolne encyklopedia,
- Czasopismo „Remedium” rok 2003, numer 125-126,
- Materiały własne.